Farhod va Shirin murakkab rejali doston
Reja:
- Kirish
- Asosiy qism
- Dostonning hosil bo'lish tarixi
- Qahramonlar va obrazlar
- Farhod va Shirin dostoni mustaqillik yillarida
- Xulosa
A.Navoiyning «Farhod va Shirin» dostoni jahon klassik adabiyotining muhabbat bobida yaratilgan shoh asarlaridan biridir. Doston ikki beg`ubor yoshning haroratli sof muhabbatini kuylashga bag`ishlangan bo`lib, unda odamiylik, insonparvarlik, tinchlik, do`stlik, obodonchilikka intilish kabi motivlar ana shu qudratli sevgi foxida yoritilgan.
1. «Farhod va Shirin» asos qilib olingan syujet Sharq adabiyotida Navoiyga qadar ham mavjud edi. U dastlab afsona sifatida Sharq xalqlari tomonidan kuylab kelingan bo`lsa, keyinchalik shoirlar uchun ilhom manbaiga aylandi. «Xusrav va Shirin» nomi bilan Firdavsiy «Shohnoma»sida uchraydi. Furdavsiydan so`ng bu mavzu Nizomiy Ganjaviy (1141-1202) tomonidan davr ruhiga moslashtirilib qayta qalamga olindi. Nizomiy o`z dostoniga davrning muhim sotsial masalalarini asos qilib oldi, sevgi va muhabbat bilan bog`aiq masalalarni kiritib, o`zining ilg`org`oyalarini targ`ib qildi. Bu hol dostonning muvaffaqiyatinigina ta`minlab qolmay, Sharq adabiyoti dostonchiligida adabiy an`analarning keng rivoj topishiga ham sabab bo`ldi. Nizomiydan keyin Sharqning buyuk shoirlaridan Xusrav Dehlaviy (1253- 1325) ham ana shu mavzuda «Shirin va Xusrav» dostonini yaratib «Xamsa» navislikning keyingi toraqqiyotiga katta hissa qo`shdi. Xusrav Dehlaviy o`z dostonida Nizomiy asarining asosiy syujeti va kompozitsion qurilishini saqlagan bo`lsa-da, ammo obrazlar talqini, tabiat tasviri masalalarida boshqacha yo`l tutgan. Shoir dostonida Nizomiy singari Shirin obrazini emas, balki Xusrav obrazini bosh o`ringa quyib tasvirlaydi. Shuning uchun ham turli ijtimoiy va tariyxiy sharoitda yaratilgan bu ikki doston o`z davrining badiiy in`kosi sifatida jamiyat hayotining muhim masalalarini aks ettirgan. Dostonlar bir-birining takrori bo'lmay, ikki mustaqil asar sifatida el o`rtasida katta shuhrat qozondi va barcha shoirlar uchun ilhom manbaiga aylandi. Alisher Navoiy ham ulug` ustozlarining adabiy an`anasini davom ettirib, o`z dostonini yaratishga kirishar ekan, avvalo Sharq xalqlarining shu syujet bilan bog`liq yozma manbalarini chuqur o`rganadi, tariyxiy halq og`zaki ijodidan unumli foydalandi:
Agarchi nazm dilkash bo`lsa masmu`,
Aning afsonasi ham bo`lsa matbu`.
Butun jam` et nekin bo`lsa tavrix,
Boridin ista bu farxunda tarix.
(Agar she`r jozibali, yoqimli bulsin desang, unga asos bulgan afsona ham tabga muvofiq kelsin desang, avvalo tariyxiy manbalarning hammasini yig`ib to`pla va ulardan bu saodatli tarix ma`nosini qidir).
Shoir ustozlarning ijodlariga katta muhabbat, samimiyat bilan qarab, ularning asarlariga yuqori baho berar ekan, ayrim nuqsonlarini ham aytib o`tadi. U salaflarining o`z dostonlari uchun zolim engiltak, ishqda beqaror Xusravni tanglaganliklariga tanqid ko`zi bilan qaraydi:
Rale chukkanlar ushbu jomdin roh,
Sarosar bo`ldilar Xusravga maddoh.
Ki mulki andoqu oyini mundoq,
Sinohi andoqu tamkini mundoq.
(Kim bu qadahdan may ichgan bo`lsa, mamlakati undoq, rasm-rusmlari mundoq, qo`shini undog`i hayboti mundoq, deya boshdin oyoq Xusrav maqtovini qildilar).
2. Farhod va Shirin” dostoni syujeti esa XII bobdan Chin xoqoninig farzandsizligi va shahzoda Farhodning “ yo‘qlik xonasidan borliq gulshaniga kelgani” ta'rifi bilan boshlangan. Alisher Navoiy “ Farhod va Shirin” dostoni uchun tanlagan syujetda Farhodning Chindan, Shirinning Armaniyadan bo‘lishi - ijodiy niyat ijrosi uchun eng maqbul variantdir. Negaki, dostonning o‘zagi bo‘lmish “Ishqiy- qahramonlik “ syujet chizig‘ining Chin - Armaniya orasida kechishi yozuvchiga o‘zini o‘ylatgan muammolar tadqiqi uchun zarur voqealarni asarga olib kirish imkonini yaratdi. Chin mamlakatining shohi o‘g‘il farzand ko‘rganligi uchun xalqqa ehson qilib,bir necha kun bayram qiladi.Xalq uch yil soliq to‘lashdan ozod qilinadi.Podsho farzandiga yaxshi ism qo‘moqchi bo‘ladi. Bolaning yuzida “farri shohiy” ,ya’ni shohlik nuri porlab turardi.Bu nur soyasi ostida esa himmat, iqbol hamda davlat o‘rin olgan edi.Shoh ”far” so‘ziga himmat,iqbol va davlat so‘zlarini bosh harflarini qo‘shgan edi, Farhod ismi hosil bo‘ldi. Chaqaloqni pokiza zotini ko‘rgan ishq ham unga Farhod ismini qo‘ygan va uni firoq, rashk, hajr, oh va dard so‘zlarini bosh harflarini tanlagan edi. Badiy asar syujeti badiiy shakilning eng muhim elementlaridan biri bo‘lib, asarda bir biriga uzviy bog‘liq holda kechadigan, qahramonlarning xati- harakatidan tarkib topuvchi voqealar tizimini anglatadi. Jumladan, Farhodning Iskandar ko‘zgu tilsimini yechishga ishtiyoqi, Yunon mamlakatiga lashkar tortib borishi, ajdarho va Ahiraman dev bilan jangi kabi voqealar asarga hech bir zo‘rakiliksiz, o‘quvchi xayolini band etgan Farhod-Shirin linyasiga uzviy bog‘langan holda olib kiradi va muhimi, ular shoirga vatanparvarlik, adolatparvarlik, xalqlar hamdo‘stligi muammolarini atroflicha badiiy tadqiq qilish, fikrlarni ifodalash imkonini yaratdi. Navoiy o‘zining «Farhod va Shirin» dostonidagi Farhodning Shiringa va Shirinning Farhodga yozgan maktublarida Nizomiy va Dehlaviy dostonidagi noma an’analarini davom ettirgan.“Farhod va Shirin” dostoni o‘zining tuzilishi, obrazlari, badiiy xususiyatlari jihatndan shu janrdagi yangi original asardir. Chunki Navoiyga qadar bunday xarakterdagi boshqa asarlar bo‘lmagan. Navoiyning asari oshiq va ma’shuqalarning o‘zaro sevgi-muhabbatlari mavzuidagi yozishmalari — nomalaridan tuzilgan o‘ziga xos g‘oyaviy-badiiy mundarijaga ega bo‘lgan asardir. Ishq mavzusida yozilgan dost
3. Mustaqillik yaratgan yangicha hayot va sharoitda yosh avlodlar o‘z o‘rnini topishi va yangicha zamon, asrlarida ifodalangan g‘oyalarni tushunib, hayotga tatbiq etish muhim ahamiyat kasb etadi. Navoiy 1484 yilda “Farhod va Shirin” dostonini yozdi. Navoiy bu dostonda Farhod va Shirinning sarguzashtlarini talablariga javob beradigan tafakkur va salohiyatga ega bo‘lishlari uchun Alisher Navoiy ijodini o‘rganish hikoya qilishda o‘zining gumanizm, xalqparvarlik, xalqlar do‘stligi, vatanparvarlik, tinchlik, obodonchilik, mehnatsevarlik, ma’rifatparvarlik g‘oyalarini va ideallarini zo‘r badiiy san’atkorlik bilan ifodaladi. Farhod va Shirin obrazi “Xamsa”ning monumental obrazlari sifatida gavdalanadi. Dostonda XV asr hayotining qator real lavhalari tasvirlanadi va xalqning tinch-farovon hayotga, obodonchilikka bo‘lgan intilishlari ilgari suriladi. “Farhod va Shirin”ning keng tarqalib, xalqning sevimli dostoni bo‘lishiga sabab ham mana shunda. Asardagi tasavvufiy g‘oya, insoniylik mohiyati haqidagi qarashlar go‘zal badiiy libosda berilgan.Bu badiiylikni ta’minlagan muhim omillardan biri, dostondagi badiiy-tasviriy vositalardir. Adabiyotni ma’naviyat xazinasi deb ta’riflashadi. Darhaqiqat, uning bag‘rida hozirga qadar insoniyat ardoqlab kelayotgan eng tansiq hislar, latif tuyg‘ular – insonparvarlik, adolat, shafqat, o‘zaro hamjihatlik, do‘stlik mehr va muruvvat, sevgi va muhabbat, go‘zallikka tashnalik singari o‘lmas insoniy tuyg‘ular jamuljamdir.
Xulosa:
Alisher Navoiyning "Farhod va Shirin" dostoni nafaqat muhabbat qissasi, balki chuqur falsafiy-axloqiy g'oyalar majmuasidir. Asar orqali shoir komil inson tarbiyasi, adolatli jamiyat barpo etish, ilm-ma'rifat va hunarmandlikni ulug'lash kabi umuminsoniy g'oyalarni ilgari surgan. Doston yaratilganiga besh asrdan ortiq vaqt o'tgan bo'lsa-da, unda ko'tarilgan masalalar bugungi kunda ham o'z ahamiyatini yo'qotmagan.
Asarning zamonaviy ahamiyati quyidagilarda namoyon bo'ladi:
- Yoshlar tarbiyasida muhim manba sifatida xizmat qiladi
- Milliy adabiyotimizning eng yaxshi namunasi bo'lib xizmat qilmoqda
- Umuminsoniy qadriyatlarni targ'ib qilishda muhim ahamiyat kasb etadi
- Zamonaviy adabiyotga ijobiy ta'sir ko'rsatib kelmoqda
"Farhod va Shirin" dostoni nafaqat o'zbek adabiyoti, balki jahon adabiyotining ham nodir durdonalaridan biri sifatida e'tirof etiladi. Unda ilgari surilgan insonparvarlik, ma'rifatparvarlik, mehnat va ilm-fanga muhabbat, adolat va ezgulik g'oyalari bugungi kunda ham o'z dolzarbligini saqlab qolmoqda.